حقوق اساسی چیست؟
در حقوق اساسی که زیر مجموعهای از علم حقوق محسوب میشود، برخی روابط و ضوابط بین حکومت، نهادها و سازمانها، قوای سهگانه و وظایف دولت در قبال مردم آورده شده است. در این مقاله قصد داریم با توصیف موضوعات و منابع مربوط به حقوق اساسی، توضیحات بیشتری در مورد آن ارائه کنیم؛ با ما همراه باشید.
موضوعات حقوق اساسی در ایران کدامند؟
این شاخه از علم حقوق در ایران شامل مجموعهای از حقوق به هم پیوسته است که در قانون کشورمان به آنها پرداخته شده است. در اینجا به اختصار موضوعات مهمتر بیان میشود.
حقوق شهروندی و حقوق سیاسی
حقوق افراد به عنوان شهروند در یک جامعه با عنوان حقوق شهروندی شناخته میشود. رعایت این حقوق از سوی دولت و دیگر شهروندان ضروری است. طبق تعریف، شهروند باید از حق و اختیار در قانون اساسی برخوردار باشد. در واقع افراد در جامعه جایگاهی برابر در مقابل قانون دارند. حقوق شهروندی در کشور ما در قانون اساسی بیان شده و میتوان نمونههایی از آن را در اصل ۳۲، اصل ۳۴ و ۳۵ مشاهده کرد. حقوق سیاسی به عنوان یکی از موضوعات حقوق اساسی در ایران شامل حق رأی، حرکت و اعتراض، تظاهرات و… است.
موضوع حقوق اجتماعی
حقوق اجتماعی در کشور ما در چندین بخش آورده شده است. یکی از مهمترین حقوق اجتماعی برخورداری از شغل مناسب است. این موضوع در دو جهت مورد نظر قانونگذاران بوده که یکی از آن برخورداری از شغل به صورت آزادانه و با توجه به نوع و کیفیت آن است. هر کس در قانون میتواند شغل مناسب خود را راهاندازی کند، در صورتی که با دستورات دینی مخالفتی نداشته باشد.
نکته دیگر داشتن شغل مناسب با توجه به استعداد و توانایی فرد است. این موضوع نیز به عنوان یک حق برای شهروندان در نظر گرفته شده است. دولت باید طبق حقوق اساسی و با توجه به نیاز جامعه امکانات لازم برای اشتغال افراد را فراهم کند. حتی در صورتی که امکان اشتغال توسط دولت ایجاد نشود باید به نحوی از این افراد حمایت کرد.
نکته دیگر داشتن شغل مناسب با توجه به استعداد و توانایی فرد است. این موضوع نیز به عنوان یک حق برای شهروندان در نظر گرفته شده است. دولت باید طبق حقوق اساسی و با توجه به نیاز جامعه امکانات لازم برای اشتغال افراد را فراهم کند. حتی در صورتی که امکان اشتغال توسط دولت ایجاد نشود باید به نحوی از این افراد حمایت کرد.
حق تأمین رفاه اجتماعی در کهن سالی
برخورداری از حقوق مربوط به تأمین اجتماعی در کهنسالی نیز موضوع دیگری است. در صورتی که افراد جامعه به دلایل مختلفی نظیر پیری و از کار افتادگی، حوادث، سوانح و یا بازنشستگی نتوانند رفاه اقتصادی را برای خود مهیا کنند، طبق قانون حقوق تأمین اجتماعی، تامین آن بر عهده دولت خواهد بود.
حق تأمین مسکن و سرپناه
طبق اصل سی و یکم در قانون اساسی داشتن مسکن مناسب از جمله حقوق اجتماعی فرد در کشور به شمار میرود. تأمین مسکن از مهمترین بخشها در تامین رفاه جامعه محسوب میشود. این وظیفه نیز بر عهده دولت بوده به طوری که تأمین آن میتواند تأمینکننده بسیاری از نیازهای اجتماعی افراد باشد. قانونگذار در اصل چهل و سوم، تأمین مسکن را به عنوان یک اصل مهم برشمرده و در بند ۱۲ از اصل سوم قانون اساسی نیز توجه ویژه خود را به این موضوع نشان داده است. در حال حاضر نیز بیتوجهی دولتها نسبت به این موضوع باعث ایجاد حس بدبینی و آسیب به اعتماد مردم شده است.
موضوع حقوق فرهنگی در حقوق اولیه
برخی از حقوق فرهنگی که در قانون اساسی به آن اشاره شده شامل حق داشتن خانواده و حمایت از آن، پشتیبانی از تعلیم و تربیت، استفاده از زبانهای محلی و قومی به طور آزادانه در مدارس، رسانهها، مطبوعات و… است که از حقوق اساسی برشمرده میشود.
قانون مطبوعات
قوانین مربوط به دسترسی آزادانه به اطلاعات از سال ۱۳۸۸ و با همین منظور به تصویب رسیده شد. منظور از این قانون نیز دسترسی به اطلاعات و اخبار به روشهای مختلف است. حقوق مربوط به اطلاعات، نوع دسترسی به آن را برای شهروندان بیان میکند. در این قانون این اطلاعات به دو دسته خصوصی و عمومی تقسیم شده است.
اطلاعات خصوصی مجموعهای از دادههای شخصی از جمله عکس و فیلم، اطلاعات هویتی، مشخصات همسر، والدین و یا فرزندان، بیماریهای جسمی و روحی و… را شامل میشود. از طرفی اطلاعات عمومی شامل اسناد ملی، آمار و ارقام دولتی، مکاتبات اداری و دیگر موضوعات است. در این بین اطلاعات خصوصی تنها برای افرادی که این اطلاعات به نوعی در ارتباط با آنها باشد قابل دسترسی خواهد بود.
اطلاعات خصوصی مجموعهای از دادههای شخصی از جمله عکس و فیلم، اطلاعات هویتی، مشخصات همسر، والدین و یا فرزندان، بیماریهای جسمی و روحی و… را شامل میشود. از طرفی اطلاعات عمومی شامل اسناد ملی، آمار و ارقام دولتی، مکاتبات اداری و دیگر موضوعات است. در این بین اطلاعات خصوصی تنها برای افرادی که این اطلاعات به نوعی در ارتباط با آنها باشد قابل دسترسی خواهد بود.
منابع حقوق اساسی در ایران
حقوق اساسی تاریخچهای قدیمی دارد و شروع آن به قرن ۱۸ میلادی برمیگردد. به منابعی که برای شکلگیری این حقوق از آنها استفاده شده است، منابع حقوق اساسی گفته میشود. با توجه به ماهیت این شاخه از حقوق و ویژگیهای سیاسی و حقوقی آن، این منابع میتوانند گستردگی بسیاری داشته باشند. در کشور ما نیز برای این موضوع دو منبع اصلی عنوان شده است. این منابع شامل منابع خاص و منابع عام هستند.
منابع خاص در تدوین حقوق اساسی
منابع خاص همانگونه که از نامش پیدا است برای هر کشوری متفاوت بوده و به نوعی مختص همان کشور محسوب میشود. برای کشور ما نیز منابع خاص حقوق اساسی شامل ادله بهدست آمده از احکام و منابع فقهی است که شامل قرآن، سنت، اجماع و عقل میشود. در کنار آن ادله عقلیه نیز به عنوان منبع خصوصی برشمرده شده است.
همچنین نظرات تفسیری انجام گرفته توسط شورای نگهبان نیز بدین منظور استفاده خواهد شد. علاوه بر آن مصوبات مربوط به هر یک از مجالس مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به عنوان منابع خاص حقوق اساسی مورد استفاده قرار میگیرد.
همچنین نظرات تفسیری انجام گرفته توسط شورای نگهبان نیز بدین منظور استفاده خواهد شد. علاوه بر آن مصوبات مربوط به هر یک از مجالس مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به عنوان منابع خاص حقوق اساسی مورد استفاده قرار میگیرد.
منابع عام در تدوین حقوق اساسی
منابع عام حقوق اساسی که در تمام کشورها به عنوان منبع اصلی شناخته میشود شامل قانون اساسی، قوانین عادی، مصوبات مربوط به قوه مجریه، دستورات صادر شده توسط رؤسای کشور، عرف جامعه، نظریههای مربوط به عالمان حقوقی و رویههای قضایی است.
ویژگیهای حقوق اساسی چیست؟
حقوق اساسی از لحاظ علمی، روابط سیاسی بین افراد جامعه و فرمانروایان را تنظیم میکند. یک جامعه پیشرفته دارای قدرت سیاسی است که یکی از ویژگیهای مهم آن به شمار میرود. معمولاً در یک جامعه، قدرت سیاسی با کمک قوانین و مقررات و به وسیله سازمانها و نهادهای اجتماعی اعمال میشود. دیگر ویژگی مربوط به جامعه سیاسی است؛ در یک جامعه سیاسی افراد احساس تعلق داشته و در تقابل با دنیای خارج احساس یکپارچگی میکنند. همچنین سازمانها و نهادهای اجتماعی درون جامعه وجود دارند.
حقوق اساسی برای سازمانبندی و نهادینه کردن قدرت از ابزارهای مختلفی استفاده میکند که مهمترین آن وضع قوانین از جمله قانون اساسی است. طبق نظریههای ایجاد شده در این باره، در یک جامعه موضوع اصلی ابتدا جامعه و سپس افراد آن هستند. البته در این زمینه نظریههای زیادی وجود دارد. میتوان گفت حقوق اساسی ترکیبی از تمام نظریهها بوده و در حالت کلی میتوان آن را به نوعی استفاده از روشهای حقوقی برای بررسی پدیدههای نهادینه شده سیاسی دانست.
حقوق اساسی برای سازمانبندی و نهادینه کردن قدرت از ابزارهای مختلفی استفاده میکند که مهمترین آن وضع قوانین از جمله قانون اساسی است. طبق نظریههای ایجاد شده در این باره، در یک جامعه موضوع اصلی ابتدا جامعه و سپس افراد آن هستند. البته در این زمینه نظریههای زیادی وجود دارد. میتوان گفت حقوق اساسی ترکیبی از تمام نظریهها بوده و در حالت کلی میتوان آن را به نوعی استفاده از روشهای حقوقی برای بررسی پدیدههای نهادینه شده سیاسی دانست.
مهمترین اهداف حقوق اساسی در ایران چیست؟
حقوق اساسی در ایران با کمک قانون اساسی اهدافی را دنبال میکند که در اینجا به اختصار به آنها میپردازیم.
حفظ حقوق شهروندی یکی از اهدافی محسوب میشود که خود شامل بخشهای فرعی دیگری مانند حقوق مدنی، حقوق سیاسی و اجتماعی است. این حقوق باید توسط دولتها تضمین شود. از دیگر اهداف میتوان به تضمین حقوق بشر اشاره کرد.
حفظ حقوق قومیتها نیز در ایران به عنوان یک هدف در قانون اساسی شناخته شده است. حقوق اقوام مختلف ایرانی مانند کرد، عرب، بلوچ و… نیز باید محترم شمرده شده و حفظ آن تضمین شود. حفظ آزادی بیان و آزادی رسانه نیز در جمع اهداف این حقوق برشمرده میشود. دسترسی افراد به اخبار و منابع اطلاعاتی بخشی از حقوق آنها محسوب شده و تضمین آن نیز باید از طریق قانون و منافع عمومی انجام شود.
در قانون تمامی افراد دارای حقوق برابر برای دسترسی به اطلاعات صحیح و درست هستند. همچنین افراد جامعه برای بیان عقاید و نظرات خود نیز دارای حقوقی هستند که باید رعایت شود. حق مالکیت و حق دفاع از خود از دیگر اهداف حقوق اساسی میباشد.
حفظ حقوق شهروندی یکی از اهدافی محسوب میشود که خود شامل بخشهای فرعی دیگری مانند حقوق مدنی، حقوق سیاسی و اجتماعی است. این حقوق باید توسط دولتها تضمین شود. از دیگر اهداف میتوان به تضمین حقوق بشر اشاره کرد.
حفظ حقوق قومیتها نیز در ایران به عنوان یک هدف در قانون اساسی شناخته شده است. حقوق اقوام مختلف ایرانی مانند کرد، عرب، بلوچ و… نیز باید محترم شمرده شده و حفظ آن تضمین شود. حفظ آزادی بیان و آزادی رسانه نیز در جمع اهداف این حقوق برشمرده میشود. دسترسی افراد به اخبار و منابع اطلاعاتی بخشی از حقوق آنها محسوب شده و تضمین آن نیز باید از طریق قانون و منافع عمومی انجام شود.
در قانون تمامی افراد دارای حقوق برابر برای دسترسی به اطلاعات صحیح و درست هستند. همچنین افراد جامعه برای بیان عقاید و نظرات خود نیز دارای حقوقی هستند که باید رعایت شود. حق مالکیت و حق دفاع از خود از دیگر اهداف حقوق اساسی میباشد.
مهمترین منابع حقوق اساسی در کشور چه منابعی هستند؟
در تمامی کشورها منابع مختلفی برای ایجاد این حقوق و تدوین قانون اساسی مورد استفاده قرار میگیرد. در ایران مهمترین منبع همان منابع اصلی فقه یعنی قرآن و سنت هستند. اما منبع عام معتبر در ایجاد این حقوق که در همه کشورها یکسان بوده و در ایران نیز قانون اساسی کشور اصلیترین منبع عام حقوق اساسی است.
تعریف جامع و کامل
همانطور که گفته شد حقوق اساسی شاخهای از رشته حقوق است؛ علم حقوق از منظر عمومیت، خود به دو بخش حقوق خصوصی و عمومی تقسیم میشود. ضمناً از منظر قلمروی اجرایی نیز علم حقوق دارای دو شاخه حقوق داخلی و بینالمللی یا خارجی است.
حقوق مدنی و حقوق تجارت نمونههایی از حقوق داخلی و خصوصی محسوب میشوند؛ در حالی که حقوق اساسی و حقوق جزا نمونههایی از حقوق عمومی و داخلی میباشند.
در تعریف حقوق اساسی میتوان گفت که زیرمجموعه حقوق ملی، داخلی و عمومی است که در آن به وظایف دولت در برابر شهروندان پرداخته شده است.
با توجه به نکات ذکر شده، بهطور کلی میتوان گفت حقوق اساسی شامل مباحث مرتبط با دولت و ساختار قوای مملکتی، وظایف و اختیارات آنها، قدرت دولت و حقوق و آزادیهای شهروندان است.
اما برای توصیف این شاخه از علم حقوق میتوان سه تعریف به کار برد:
1. گاهی به مجموعه حقوقی گفته میشود که دولت، افراد و جوامع مجبور به رعایت آن هستند.
2. در تعریفی دیگر از آن به مقررات اساسی تعبیر میشود که خود پایه و اساس قواعد حقوقی بوده و با کمک آن میتوان شکل حکومت و روابط دولت با افراد را تعیین کرد.
3. در برخی اوقات نیز آن را رشتهای از علم حقوق دانستهاند که میتواند قوانین بنیادی را همراه با حقوق دیگر تعیین کند.
حقوق مدنی و حقوق تجارت نمونههایی از حقوق داخلی و خصوصی محسوب میشوند؛ در حالی که حقوق اساسی و حقوق جزا نمونههایی از حقوق عمومی و داخلی میباشند.
در تعریف حقوق اساسی میتوان گفت که زیرمجموعه حقوق ملی، داخلی و عمومی است که در آن به وظایف دولت در برابر شهروندان پرداخته شده است.
با توجه به نکات ذکر شده، بهطور کلی میتوان گفت حقوق اساسی شامل مباحث مرتبط با دولت و ساختار قوای مملکتی، وظایف و اختیارات آنها، قدرت دولت و حقوق و آزادیهای شهروندان است.
اما برای توصیف این شاخه از علم حقوق میتوان سه تعریف به کار برد:
1. گاهی به مجموعه حقوقی گفته میشود که دولت، افراد و جوامع مجبور به رعایت آن هستند.
2. در تعریفی دیگر از آن به مقررات اساسی تعبیر میشود که خود پایه و اساس قواعد حقوقی بوده و با کمک آن میتوان شکل حکومت و روابط دولت با افراد را تعیین کرد.
3. در برخی اوقات نیز آن را رشتهای از علم حقوق دانستهاند که میتواند قوانین بنیادی را همراه با حقوق دیگر تعیین کند.
تعریف جامع قانون اساسی یک کشور
کلمه قانون میتواند معانی متعددی داشته باشد که از جمله آن روش، قاعده و دستور است. اما اگر معنای حقوقی قانون مد نظر باشد میتوان گفت قانون اساسی به طور ساده و قابل فهم شامل دستورات مربوط به نظارت و کنترل فعالیت نهادها و سازمانها در مقابل حقوق و آزادیهای ملت است. قانون اساسی با حقوق اساسی در ارتباط است و میتوان گفت قانون اساسی توسط این حقوق بیان و تفسیر میشود.
در تعریفی دیگر قانون اساسی را مجموعه قواعدی دانستهاند که با استفاده از آن، شکل انتقال یا اجرای قدرت تعیین میشود. بدین ترتیب اجرای قدرت و کیفیت اجرای آن توسط حکومت در متن قانون اساسی آمده است. به عنوان مثال متن قانون اساسی تعیین میکند که قدرت، تنها در دست افرادی ثابت مانده یا بین نهادهای مختلف پخش شده باشد.
در تعریفی دیگر قانون اساسی را مجموعه قواعدی دانستهاند که با استفاده از آن، شکل انتقال یا اجرای قدرت تعیین میشود. بدین ترتیب اجرای قدرت و کیفیت اجرای آن توسط حکومت در متن قانون اساسی آمده است. به عنوان مثال متن قانون اساسی تعیین میکند که قدرت، تنها در دست افرادی ثابت مانده یا بین نهادهای مختلف پخش شده باشد.
بررسی تاریخچه حقوق اساسی در ایران و جهان
این شاخه از حقوق به همراه حقوق بشر، به مجموعه حقوق و آزادیهای اولیه فرد گفته میشود که باید بدون تبعیض در اختیار او قرار داده شود. قدمت آن در جهان به سال ۱۸۲۸ و مصادف با کنگره وین و قبل از تاریخ نوین باز میگردد. در آن زمان با نام اعلامیه حق بشر صادر شده بود. نخستین اعلامیه حقوق بشر نیز در سال ۱۹۴۸ تصویب شد و سپس بندهای مختلفی به آن اضافه شد.
این شاخه حقوق در ایران نیز در زمان قاجار برای نخستین بار سر زبانها افتاد. نخستین قانون اساسی کشور نیز در سال ۱۲۹۷ و به وسیله مجلس شورای ملی به تصویب رسید. اعلامیه مشروطیت نیز از جمله قوانینی بود که در سال ۱۳۰۴ تصویب شد. اما در سال ۱۳۲۰ با تغییراتی با نام قانون اساسی جدید مورد استفاده قرار گرفت. قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ و با کمک گروههای مختلف رایگیری شده و به تصویب رسید.
این شاخه حقوق در ایران نیز در زمان قاجار برای نخستین بار سر زبانها افتاد. نخستین قانون اساسی کشور نیز در سال ۱۲۹۷ و به وسیله مجلس شورای ملی به تصویب رسید. اعلامیه مشروطیت نیز از جمله قوانینی بود که در سال ۱۳۰۴ تصویب شد. اما در سال ۱۳۲۰ با تغییراتی با نام قانون اساسی جدید مورد استفاده قرار گرفت. قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ و با کمک گروههای مختلف رایگیری شده و به تصویب رسید.
روشهای آموزش حقوق اساسی
آموزش حقوق اساسی در کشور علاوه بر روشهای معمول میتواند به صورت برنامهریزی شده انجام گیرد. یکی از این روشها تدریس آن در مدارس است. در سطوح دبیرستان این امکان وجود دارد که حقوق نیز به صورت اختصاصی و یا در بین دروس آموزش داده شود. برگزاری دورههای آموزشی به صورت خصوصی نیز از روشهایی محسوب میشود که بر اساس آن میتوان علاوه بر تعریف و نحوه تضمین این حقوق، روش استفاده از آن را نیز مشخص کرد.
برگزاری کارگاههای آموزشی نیز به همین ترتیب امکان آموزش حتی به صورت عملی و با استفاده از مثالهای واقعی را فراهم میکند. رسانههای جمعی مانند تلویزیون نیز نقش مهمی در آموزش این حقوق با استفاده از برنامههای آموزشی دارند. با این روش به راههای مختلفی برای تضمین و حفاظت از آن اشاره خواهد شد. هر فرد در جامعه باید نسبت به این حقوق و قوانین مربوط به آن واقف باشد. همچنین لازم است نحوه استفاده از آن در جامعه برای حل مسائل مختلف بررسی شود.
برگزاری کارگاههای آموزشی نیز به همین ترتیب امکان آموزش حتی به صورت عملی و با استفاده از مثالهای واقعی را فراهم میکند. رسانههای جمعی مانند تلویزیون نیز نقش مهمی در آموزش این حقوق با استفاده از برنامههای آموزشی دارند. با این روش به راههای مختلفی برای تضمین و حفاظت از آن اشاره خواهد شد. هر فرد در جامعه باید نسبت به این حقوق و قوانین مربوط به آن واقف باشد. همچنین لازم است نحوه استفاده از آن در جامعه برای حل مسائل مختلف بررسی شود.
جمعبندی
حقوق اساسی، یکی از مفاهیم مهم زندگی در جامعه متمدن امروزی است که لازم است تمامی شهروندان جامعه از آن آگاه باشند و تمامی افراد، ساختارها و سازمانهای حاکمیتی نیز آن را در قبال یکدیگر و در قبلا شهروندان جامعه و رعایت نمایند. در این مقاله به بررسی مفهوم حقوق اساسی، منابع و موضوعات آن پرداختیم. در صورتی که در خصوص این شاخه از علم حقوق سوالی دارید، در قسمت نظرات با ما در میان بگذارید.