حقوق خانواده چیست؟
حقوق خانواده از جمله مباحث بسیار مهم حقوق مدنی است که در دنیای امروزی، نقش مهمی در حفظ بنیان خانواده به‌عنوان کوچک‌ترین جزء جامعه ایفا می‌کند. خانواده به عنوان نهادی بسیار حیاتی، اساس و اسکلت هر جامعه را تشکیل می‌دهد. حفظ و تقویت بنیان خانواده به عنوان یک هدف اساسی، همواره در دستور کار دولت‌ها قرار دارد. این اهداف با برنامه‌ریزی دقیقی که توسط دولت‌ها انجام می‌شود، حمایت می‌شوند و منابع مالی قابل توجهی از بودجه‌های عمومی به منظور ایجاد و تقویت بنیان خانواده اختصاص می‌یابد.
در واقع، ارتباطات خانوادگی ابتدا بر پایه ارزش‌های اخلاقی و الگوهای رفتاری اجتماعی شکل می‌گیرند. اما همانند سایر پدیده‌های اجتماعی، این ارتباطات نیازمند دستورالعمل‌ها و قواعد مشخصی هستند. این قواعد شامل حقوق و وظایفی است که روابط اجتماعی در داخل خانواده را سازمان‌دهی و تنظیم می‌کنند. در ادامه این مقاله قصد داریم به بررسی کامل حقوق خانواده و اجزای مهم آن بپردازیم؛ با ما همراه باشید.
در واقع، ارتباطات خانوادگی ابتدا بر پایه ارزش‌های اخلاقی و الگوهای رفتاری اجتماعی شکل می‌گیرند. اما همانند سایر پدیده‌های اجتماعی، این ارتباطات نیازمند دستورالعمل‌ها و قواعد مشخصی هستند. این قواعد شامل حقوق و وظایفی است که روابط اجتماعی در داخل خانواده را سازمان‌دهی و تنظیم می‌کنند. در ادامه این مقاله قصد داریم به بررسی کامل حقوق خانواده و اجزای مهم آن بپردازیم؛ با ما همراه باشید.
حقوق خانواده چیست؟
زمینه‌ای اساسی که حوزه حقوق خانواده در آن فعالیت می‌کند، به اصطلاح به پوشش تمام جوانب مرتبط با روابط خانوادگی از جمله ازدواج، طلاق، فسخ نکاح و امور مالی مرتبط با این مسائل می‌پردازد. این حوزه از رشته حقوق، تلاش مستمری برای بهبود تعاملات اجتماعی و تقویت ارزش‌های اخلاقی در خانواده‌ها دارد. اما در برخی موارد، تنها به اخلاقیات اکتفا کردن کارآمد نبوده و نیاز به اجرای قانونی و تضمینی دارد تا ارزش‌ها را بهبود دهد.
برای این منظور، وضع قوانین و مقررات و اجرای دقیق آنها با تضمین حقوقی اجرایی ضروری است. خانواده را می‌توان از زوایای مختلف تعریف نمود، از تعریف‌های سطحی تا تعریف‌های عمقی. در این ساختار، عناصر اساسی تشکیل‌دهنده خانواده شامل یک زن و یک مرد به عنوان والدین می‌باشند که طبق مرسومات اجتماعی عهد ازدواج را با یکدیگر بسته‌اند.
سپس، با افزوده شدن فرزند یا فرزندان، خانواده به تکامل و گسترش خود ادامه می‌دهد. در خصوص خانواده بد نیست نیم نگاهی به این تعریف نیز داشته باشید که خانواده به عنوان ستون اساسی جامعه و محور اصلی تربیت و پیشرفت انسان‌ها، نقشی بسیار حیاتی ایفا می‌کند. اصولاً، تمامی قوانین، مقررات و برنامه‌ریزی‌های کشوری باید با هدف تقویت و ارتقاء نهاد خانواده همخوانی داشته باشند.
در این راستا، لازم به ذکر است که مقررات مرتبط با حقوق خانواده به طور کامل در قانون مدنی تدوین شده‌اند و همچنین تحت عنوان “قانون حمایت از خانواده”، ابتدا در سال ۱۳۵۳ تصویب و پس از آن در سال ۱۳۹۲ مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفت. در ادامه به مهم‌ترین اجزای حقوق خانواده اشاره خواهیم داشت.
حق طلاق
همانطور که می‌دانید، حقوق خانواده شامل موارد مختلفی است که از جمله مهم‌ترین آنها، می‌توان به حق طلاق و مهریه اشاره کرد. در این خصوص باید گفت قانون مدنی ایران، مطابق تعالیم فقه اسلامی، رسماً طلاق را به عنوان جدا شدن زن و مرد از یکدیگر تعریف می‌کند. دلایل متعددی می‌تواند منجر به وقوع طلاق شود. دلایلی چون ناسازگاری بین زوجین یا عواملی همچون بیکاری، فقر، اختلافات فرهنگی و… ممکن است وجود داشته باشد. طلاق نیز مانند دیگر احکام، شرایط و مراحل خاص خود را دارد و در این مسیر، حقوق زوجین باید به درستی مورد توجه قرار گیرد.
بنا به این واقعیت که قانون‌گذار تمایل دارد از سوءاستفاده‌ها و نادرستی‌ها جلوگیری کند، تعیین موارد مجاز برای وقوع طلاق محدود شده است. از طرفی، این مهم است که قانون به اعطای حق طلاق به مرد توجه ویژه‌ای داشته است. در طرف مقابل نیز، با وارد کردن عنصری چون مهریه، این اهداف به حفظ پایداری و استحکام خانواده‌ها کمک می‌کند.
حق مهریه
از دیگر موارد مرتبط با حقوق خانواده، حق مهریه است. در لحظه‌ای که ازدواج بین یک مرد و یک زن صورت می‌گیرد، مبلغی به نام «مهریه» برای زن تعیین می‌شود که به صورت کامل متعلق به او خواهد بود و زمان درخواست آن به او تعلق دارد. این مبلغ به توافق طرفین بستگی دارد و معمولاً با توجه به سنت‌ها و رسوم خانواده‌ها تعیین می‌شود. این توافق معمولاً به شکل رسمی ثبت می‌شود.
برخاسته از اصطلاح «عند المطالبه»، زن در هنگام عقد ازدواج می‌تواند مهریه را از مرد درخواست کند، زیرا این مهریه به او تعلق دارد. اگر ازدواج فسخ شود، زن حق مهریه را از دست خواهد داد. در زمان تنظیم عقد، طرفین می‌توانند توافق کنند که یک فرد به عنوان ضامن مهریه ایفای نقش کند. لازم به ذکر است که در صورت فوت زن، مهریه می‌تواند به‌عنوان ماترک متوفی به وراث وی منتقل شده و در نتیجه وراث می‌توانند بر اساس نسبت معین، سهم ارث خود را درخواست کنند.
حق نفقه
نفقه یکی دیگر از اجزای مهم حقوق خانواده است که به عنوان یک مفهوم جهت تأمین نیازهای زندگی، از سوی مرد به زن پرداخت می‌شود و متولی آن موظف است تا نیازهای اساسی از جمله مسکن، غذا، لباس و هزینه‌های بهداشت و درمان را تأمین نماید. تعهد پرداخت نفقه همچنین شامل تأمین نیازهای کودکان نیز می‌شود و معافیتی از بابت پرداخت آن وجود ندارد. در ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه مورد اشاره قرار گرفته و مسائل متعددی پیرامون آن وجود دارد.
به‌عنوان یک نمونه از موارد مرتبط با حکم نفقه، در شرایطی که زنی که تصمیم به جدایی دارد، قبل از اخذ حکم جدایی به منزل مشترک باز نگردد، حق نفقه به او تعلق نمی‌گیرد. همچنین، اگر مرد به طور اجباری همسر خود را از منزل بیرون کند، موظف به پرداخت نفقه به او خواهد بود، مگر اینکه زن خود منزل را ترک کرده و از انجام وظایف زناشویی کوتاهی کرده باشد. در چنین شرایطی، از وی به عنوان «ناشزه» یاد می‌شود و حق نفقه به او تعلق نخواهد داشت. مهم است که بدانید نفقه در موارد ازدواج موقت به عهده مرد نیست، اما اگر در عقد ازدواج موقت به عنوان یک شرط ذکر شود، مرد ملزم به پرداخت آن می‌شود.
حق حضانت
از دیگر مباحث مربوط به حقوق خانواده، حق حضانت است. زوجین پس از جدایی نیز مسئولیت نگهداری و مراقبت از فرزند یا فرزندان خود به طور جسمی و روحی را دارند که این وظیفه به نام حضانت شناخته می‌شود. حقوق حضانت در ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی تعریف شده و این حق به والدین اختصاص دارد تا فرزند خود را تربیت کرده و نگهداری کنند. اما در شرایط متفاوت، مسائل مرتبط با حضانت ممکن است تغییر یابند.
در حین اجرای حق حضانت، مصلحت فرزند باید در نظر گرفته شود و تمامی پیش‌نیازهای قانونی رعایت شود. حتی در برخی موارد دادگاه ممکن است متوجه شود هیچ یک از والدین قابلیت و صلاحیت مراقبت از فرزند را ندارند، در این شرایط حق حضانت می‌تواند به یک شخص ثالث واگذار شود که از جانب دادگاه تعیین می‌شود.
حضانت دختر تا سن 7 سالگی با مادر بوده و تا رسیدن به سن بلوغ یعنی 9 سالگی با پدر می‌باشد و بعد از 9 سالگی نیز خودِ دختر تصمیم می‌گیرد که با پدر خود زندگی کند یا مادر.
حضانت پسر نیز تا 7 سالگی با مادر است. بعد از هفت سالگی نیز تا رسیدن به سن بلوغ یعنی 15 سالگی با پدر و بعد از 15 سالگی می‌تواند تصمیم بگیرد که با کدام‌یک از والدین زندگی کند.
ارث زوجین
با توجه به قانون مدنی که مبتنی بر احکام قرآن و اصول اسلامی است، مفهوم ارث به عنوان یک جنبه مهم از حقوق خانواده بررسی می‌شود. بر اساس این مقررات، وقتی مرد دارای فرزندی باشد، در صورت فوت، یک هشتم از ماترک وی به همسرش تعلق می‌یابد. اگرچه اگر مرد فرزندی در خانواده خود نداشته باشد، یک‌چهارم از میراث وی به همسرش تعلق خواهد یافت.همچنین اگر مرد دارای بیش از یک همسر باشد که به‌صورت نکاح دائمی به او پیوسته‌اند، کلیه زن‌ها از مجموع ارث سهم زن، به میزان مساوی بهره می‌برند (این موضوع با در نظر گرفتن داشتن یا نداشتن فرزند محاسبه می‌گردد).
از طرف دیگر، در صورت فوت زن، در صورتی که در خانواده فرزندی وجود نداشته باشد، یک‌دوم و در صورت داشتن فرزند ، یک‌چهارم اموال زن به‌عنوان ارث به مرد خواهد رسید. این مقررات تا زمانی که نکاح به صورت دائمی بوده باشد، اعمال می‌شوند و در نکاح موقت، حق ارث بین زوجین انتقال نمی‌یابد.
حسن معاشرت در خانواده
از دیگر موارد مهم در حقوق خانواده که کمتر مورد بحث قرار گرفته می‌شود، حُسنِ معاشرت است. در این خصوص باید گفت مفهوم معاشرت در خانواده شامل ارتباط و تعاملاتی است که بین اعضای خانواده، از جمله زوجین، فرزندان و والدین، برقرار می‌شود.
در این ساختار، اساس روابط باید بر احترام، محبت و مودت و همچنین بیان خوش و همدردی و تفاهم قرار گیرد. به ویژه در اسلام، این توقع از مردان وجود دارد که به زنان با احترام رفتار کرده و از آنها مراقبت نمایند. قرآن کریم در سوره نساء آیه ۲۳ می‌فرماید: “با زنان به گونه‌ای خوب معاشرت کنید.” مردان موظف‌اند تا با زنان با احترام رفتار کرده و نیز به احوال و احتیاجات آنها توجه داشته باشند.
در این زمینه، تعاملات فرزندان با والدین نیز نقش مهمی دارد. این تعاملات باید با توجه به تکالیف و حقوق متقابلی که میان والدین و فرزندان وجود دارد، پیش برود. در این چارچوب، فرهنگ و ارزش‌های اسلامی بر ویژگی‌های خاصی از قبیل احترام، نیکی، محبت، همدلی، تشکر و دعا در رابطه با والدین تأکید دارد. در عوض، فرزندان نیز موظف به خودداری از سرپیچی، عصیان، ایجاد حُزن و رفتارهای ناپسند هستند. نگهداری از والدین و نشان دادن محبت و احترام به آنها نیز از جمله وظایف معاشرتی فرزندان به حقوق والدین محسوب می‌شود.
همچنین، معاشرت والدین با فرزندان به مفاهیمی چون پذیرش و احترام، نیکی و محبت به کودکان، شاد کردن آنها، خوش‌رفتاری و بازی، رعایت اعتدال در تربیت، وفا به عهد و تقویت جرأت و قدرت ذاتی آنها اشاره دارد. تأکید اسلام بر تربیت صحیح و حفظ حقوق والدین برای کودکان خود، مفهومی است که مقام والدین را پس از مقام خداوند قرار می‌دهد و در نتیجه به جایگاه خودداری از شرک و توجه به دستورات دینی نسبت دارد.
جدیدترین قوانین حقوق خانواده
تحولات حقوقی مرتبط با خانواده از زمانی که قوانین ابتدایی تعیین شدند، تاکنون به نوعی تغییراتی را تجربه کرده‌اند. این تغییرات به صورت اضافه شدن قوانین جدید یا تغییر در مفاد قوانین قبلی صورت گرفته‌اند.
ازجمله جدیدترین قوانین مربوط به حقوق خانواده عبارت‌اند از:
– تشکیل دادگاه‌های خانواده: به منظور رسیدگی سریع‌تر به مسائل مرتبط با حقوق خانواده، دادگاه‌های خانواده تشکیل شده‌اند. همچنین، در جهت افزایش کیفیت تصمیم‌گیری‌ها، مشاوره حقوقی از مشاوران خانواده نیز بهره‌برداری شده است. این اقدامات با هدف کاهش مشکلات بین زوجین و تسهیل روند قضاوت انجام می‌شوند.
– اهمیت ثبت ازدواج موقت: در قوانین قبلی، ثبت ازدواج موقت لازم نبود، اما در قوانین جدید، در سه مورد ازدواج موقت باید به ثبت برسد: هنگامی که زن باردار شده باشد، شروط خاصی در عقد وجود داشته باشد یا توافقات خاصی بین طرفین وجود داشته باشد.
– تغییرات در مهریه: قوانین جدید تغییراتی را در مفهوم مهریه ایجاد کرده‌اند. به طور مثال، اگر مهریه برابر با 110 سکه و یا معادل آن باشد، در این شرایط در صورت به اجرا گذاشتن مهریه توسط زوجه، حبس شامل زوج می‌شود، اما اگر مهریه بیشتر از 110 سکه باشد، بابت عدم پرداخت مهریه مازاد بر 110 سکه، دیگر حبس شامل وی نشده و زوج می‌تواند میزان مازاد بر 110 سکه را به‌عنوان مهریه عندالاستطاعه تلقی نماید؛ در این صورت چنانچه مرد توانایی مالی داشته باشد، باید تمامی مهریه را پرداخت کند اما در صورت نداشتن وسع مالی، از پرداخت این میزان مازاد بر 110 سکه معاف خواهد بود مگر اینکه اموالی از وی شناسایی و معرفی شود. این تغییر به منظور کاهش تعداد زندانیان به دلیل مهریه بیشتر از حد معمول صورت گرفته است. (لازم به ذکر است که مهریه کمتر از 110 سکه نیز قابل تقسیط بوده و مرد می‌تواند به صورت اقساطی آن را پرداخت کند.)
– حقوق پس از فوت شوهر: قانون جدید در مورد حقوق زن پس از فوت شوهر تغییراتی داشته است. این حقوق تنها در ازدواج دائم مورد استفاده قرار می‌گیرد. ازدواج دوباره زن پس از فوت شوهر با حقوق قبلی تداخل ندارد و زن از حقوق خود استفاده می‌کند.
– تشکیل دادگاه‌های خانواده: به منظور رسیدگی سریع‌تر به مسائل مرتبط با حقوق خانواده، دادگاه‌های خانواده تشکیل شده‌اند. همچنین، در جهت افزایش کیفیت تصمیم‌گیری‌ها، مشاوره حقوقی از مشاوران خانواده نیز بهره‌برداری شده است. این اقدامات با هدف کاهش مشکلات بین زوجین و تسهیل روند قضاوت انجام می‌شوند.
– اهمیت ثبت ازدواج موقت: در قوانین قبلی، ثبت ازدواج موقت لازم نبود، اما در قوانین جدید، در سه مورد ازدواج موقت باید به ثبت برسد: هنگامی که زن باردار شده باشد، شروط خاصی در عقد وجود داشته باشد یا توافقات خاصی بین طرفین وجود داشته باشد.
– تغییرات در مهریه: قوانین جدید تغییراتی را در مفهوم مهریه ایجاد کرده‌اند. به طور مثال، اگر مهریه برابر با 110 سکه و یا معادل آن باشد، در این شرایط در صورت به اجرا گذاشتن مهریه توسط زوجه، حبس شامل زوج می‌شود، اما اگر مهریه بیشتر از 110 سکه باشد، بابت عدم پرداخت مهریه مازاد بر 110 سکه، دیگر حبس شامل وی نشده و زوج می‌تواند میزان مازاد بر 110 سکه را به‌عنوان مهریه عندالاستطاعه تلقی نماید؛ در این صورت چنانچه مرد توانایی مالی داشته باشد، باید تمامی مهریه را پرداخت کند اما در صورت نداشتن وسع مالی، از پرداخت این میزان مازاد بر 110 سکه معاف خواهد بود مگر اینکه اموالی از وی شناسایی و معرفی شود. این تغییر به منظور کاهش تعداد زندانیان به دلیل مهریه بیشتر از حد معمول صورت گرفته است. (لازم به ذکر است که مهریه کمتر از 110 سکه نیز قابل تقسیط بوده و مرد می‌تواند به صورت اقساطی آن را پرداخت کند.)
– حقوق پس از فوت شوهر: قانون جدید در مورد حقوق زن پس از فوت شوهر تغییراتی داشته است. این حقوق تنها در ازدواج دائم مورد استفاده قرار می‌گیرد. ازدواج دوباره زن پس از فوت شوهر با حقوق قبلی تداخل ندارد و زن از حقوق خود استفاده می‌کند.